Cezeri kimdir, tarihte önemi nedir? / Haberin Peşinde Urfa
Cezeri, 1100’lü yıllarda bugünkü Şırnak’ın ilçesi olan Cizre’de yaşamış bilim insanı ve dahisidir. Ortaçağ’ın en büyük mühendislerinden biri olarak kabul edilen Cezeri’nin ilk robotu yapıp çalıştırdığı kabul edilir.
Leonardo da Vinci’ye ilham kaynağı olduğu düşünülen Cezeri yazdığı kitapta 50’den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını çizimlerle göstermiştir.
CEZERİ KİMDİR?
El Cezerîİ 1136 yılında Cizre’de doğdu, 1206 yılında Cizre’de hayatını kaybetti.
İslam’ın Altın Çağında çalışmalar yapan Müslüman Arap mucit ve mühendis olan Cezeri’nin sibernetiğin ilk adımlarını attığı ve ilk robotu yapıp çalıştırdığı kabul edilir. Aynı zamanda El Cezeri’nin Leonardo da Vinci’ye ilham kaynağı olduğu düşünülür.
CEZERİ’NİN HAYATI
1136 yılında Cizre’nin Tor mahallesinde doğmuştur. Lakabını yaşadığı şehirden alan El Cezeri, öğrenimini Camia Medresesi’nde tamamlayarak, fizik ve mekanik alanlarında yoğunlaştı ve pek çok ilke ve buluşa imza attı.
Batı yazınında M.Ö. 300 yıllarında Yunan matematikçi Archytas tarafından buharla çalışan bir güvercin yapılmış olduğu belirtilse de, robotikle ilgili bilinen en eski yazılı kayıt, Cezeri’ye aittir.
FOTO: DEPOPHOTOS / Cezeri’nin 13. yüzyılda yazdığı Kitab-ül Hiyel’deki tarife uygun ve çalışır vaziyette üretilen makinelerini geçtiğimiz yıllarda sergilendi.
KİTABINDA 50’DEN FAZLA İCAT BULUNUYOR
Otto Mayr’a göre kitapların tarzı modern anlamda “kendin yap” kitaplarına benziyor.
Dünya bilim tarihi açısından bugünkü sibernetik ve robot biliminde çalışmalar yapan ilk bilim insanı olan Cezeri’nin yaptığı otomatik makineler günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temel taşlarını oluşturmaktadır.”Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap” (El Câmi-u’l Beyn’el İlmî ve El-Amelî’en Nâfi fî Sınâ’ati’l Hiyel) adlı eserinde ortaya koydu. 50’den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını çizimlerle gösterdiği bu kitapta Cezeri, tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalacağını söyler. Bu kitabın özgün kopyası günümüze kadar ulaşamadıysa da, bilinen 15 kopyasından 10’u Avrupa’nın farklı müzelerinde, 5 tanesi Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde yer almaktadır.
Kısaca Kitab-ül Hiyel adıyla bilinen eseri altı bölümden oluşur. Birinci bölümde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında on şekil; ikinci bölümde çeşitli kap kacakların yapılışı hakkında on şekil, üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on şekil; dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında on şekil; beşinci bölümde çok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten aletler hakkında 5 şekil; 6. bölümde birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5 şekil yer alır.
Teorik çalışmalardan çok pratik ve el yordamıyla deneysel çalışmalar yapan Cezeri’nin kullandığı bir başka yöntem de yapacağı cihazların önceden kâğıttan maketlerini inşa edip geometri kurallarından yararlanmaktı. İlk hesap makinesinden asırlar önce aynı sistemle çalışan benzer bir mekanizmayı, geliştirdiği saatte kullanan Cezeri, sadece otomatik sistemler kurmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştı.
FOTO: DEPOPHOTOS / Cezeri sergisinde yer alan icatlarda biri.
OTOMATİK HİZMETÇİYİ GELİŞTİRDİ
Cezeri, otomatik kontrollü makinelerin ilki sayılan Jacquard’ın otomatik dokuma tezgâhından 600 yıl önce değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi geliştirdi. Bazı makinelerinde hidro mekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine yönelen Cezeri, bazılarında ise şamandıra ve palangalar arasında dişli çarklar kullanarak karşılıklı etkileme sistemini kurmaya çalıştı. Kendiliğinden çalışan otomatik sistemlerden sonra su gücü ve basınç etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi oluşturması, Cezeri’nin otomasyon konusundaki en önemli katkısıdır.
Fizikçi ve mekanikçi El Cezeri’nin diğer bir eseri de Diyarbakır Ulu Camii’nin ünlü güneş saatidir.
Yorumlar kapalı.